Osmanlı Arşiv Belgeleri incelendiğinde, Karakaş Bey Camii, Hızır Bey Camii, Emin Ali Çelebi Camii, Serdar Ali Paşa Camii, Pehlivan Mustafa Ağa Camii, Hatice Hatun Camii, Tellakzade Camii, Karaca İbrahim Bey Camii, Sultan Bayezid Camii, ve Doğuca Mescitlerine ait birçok belge bulunduğu tespit edilmiştir.
Bunlardan Serdar Ali Paşa Camii, Pehlivan Mustafa Ağa Camii, Tellakzade Camii ve Doğuca Mescidi günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır. Edirne vilayet salnamelerine göre ise, 1902 yılında Kırklareli Merkezinde 8 cami bulunmakta idi.
Kırklareli İl Sağlık Müdürü Doktor Ahmet Hamdi Bey tarafından1925 yılında hazırlanan Türkiye'nin Sıhhi-i İçtimai Coğrafyası Kırkkilise(Kırklareli) Vilayeti isimli İl Yıllığında Camii Kebir, Kapan-ı Dakik, Karakaş ve Kadı Camilerinden bahsetmiştir. Cumhuriyet dönemi Kırklareli’nin yerel gazetecilerinden Aliriza Dursunkaya ise, Hızırbey Camii, Bayezid (Paşa) Camii, Karaca İbrahim Bey Camii, Kadı Emin Ali Çelebi Camii ve Karakaş Bey Camilerinin günümüze ulaştığından, Serdar Ali Paşa Camii, Tellakzade Camii, Kalaycı Camii, Osman Ağa Camii, Haticehatun (Kule) Camii, Pehlivan Mustafa Ağa (Helvababa) Camii, Karaumur Mescidi, Mehmet Ağa Mescidi ve Debbağhane Mescitlerinin ise günümüze ulaşmadığından bahsetmiştir.
Yukarıda da belirtildiği üzere incelenen yayımlarda adı geçen günümüze ulaşmayan Serdar Ali Paşa Camii, Tellakzade Camii, Kalaycı Camii, Osman Ağa Camii, Haticehatun(Kule) Camii, Pehlivan Mustafa Ağa(Helvababa) Camii, Karaumur Mescidi, Mehmet Ağa Mescidi ve Debbağhane Mescitleri ilgili yaptığımız araştırmalara göre aşağıda detaylı bilgiler verilmiştir.
Kırklareli’nin İlk Camisi “Serdar Ali Paşa Camii”
Eski fotoğraflarda gördüğümüz Hızırbey Camiinin hemen yanında bulunan tek katlı kırma çatılı, kiremit örtülü sundurmalı bina ve bitişik kuleye benzer yapının, halk arasında kilise olarak adlandırılması, bu şekilde tanıtılması aslında insanlara çok ta mantıksız gelmiyor. Zira iki caminin bu kadar yakın olamayacağı düşüncesi, yukarıda bahsedilen kuleye benzer yapının, Osmanlı mimarisinde görülmeyen bir anlayışla yapılmasından dolayı halk arasında kilise olarak düşünülmesine neden olmuştur. İlk bakıldığında çan kulesinden ziyade, bir saat kulesini andıran dörtgen gövdeli aşağıdan yukarıya doğru incelen bir formda yükselen kulenin, iki silme ile ayrılan demir korkuluklar ile çevrelenmiş bir de şerefesi bulunmakta, üzeri ise dilimli sivri bir koni külah ile örtülüdür. Kırklareli’ne ait tarihi fotoğraflarda gördüğümüz Hızırbey Camiinin hemen yanında bulunan tek katlı kırma çatılı, kiremit örtülü sundurmalı bina ve bitişik kuleye benzer yapının, halk arasında kilise olarak adlandırılması, bu şekilde tanıtılması aslında insanlara çok ta mantıksız gelmiyor. Zira iki caminin bu kadar yakın olamayacağı düşüncesi, yukarıda bahsedilen kuleye benzer yapının, Osmanlı mimarisinde görülmeyen bir anlayışla yapılmasından dolayı halk arasında kilise olarak düşünülmesine neden olmuştur. 17. Yüzyılın ikinci yarısında Kırklareli’ni ziyaret eden Evliya Çelebi şehirdeki camilerden eski caminin meşhur olduğundan bahsetmiş ancak, yanındaki bahse konu yapı ile ilgili bilgi vermemiştir. Cumhuriyet döneminin yerel gazetecilerinden Ali Rıza Dursunkaya ise, bahse konu yapının Serdar Ali Paşa Camii olduğunu belirtmiştir. Şehrin Osmanlı Devleti tarafından fethi ile birlikte inşa edilen ilk İslami dini yapısı olan cami geçirdiği bir yangın sonrası eski bir Defterdar olan Serdar Ali Paşa tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. Serdar Ali Paşa Vakfı adına kayıtlı caminin etrafında bulunan yine vakfa ait dükkanlardan elde edilen gelirin bir kısmı vakfa ait hayratların imar ve ihyasında kullanılırken kalan kısmı ise resmî nitelikli mekteplerin masraflarının karşılanmasında kullanılmıştır. Balkan Savaşları sırasında Bulgarlar tarafından Hızır Bey Camisinin minaresi ile birlikte yıkılan caminin, Hızır Bey Camisine yakınlığı sebebiyle yeniden inşası düşünülmemiş, yerine Hacı Adil Bey tarafından halk arasında Alman Çeşmesi olarak bilinen neo-klasik tarzda bir çeşme yaptırılmıştır. Kare planlı, basık sivri kemerli, mermer çeşme sonraki yıllarda Hızır Bey Camisi avlu duvarı bitişiğine taşınmıştır.
Pehlivan Mustafa Ağa Camii (Helva Baba Camii)
Karacaibrahim Mahallesi, Kurtuluş Caddesi İnkişaf Sokak üzerinde, Kayyumoğlu Çeşmesinin arka tarafında 19 ada 19 parsel numaralı taşınmazın üzerinde bulunan yapı, 16. Yüzyılda Pehlivan Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır. Cami avlusunda bulunan Helva Baba adındaki zata ait mezardan dolayı Helva Baba Camii olarak ta bilinmektedir. Balkan Savaşları esansında yıkılan Caminin avlusunda bulunan Helva Baba’ya ait mezar halk tarafından uzun yıllar ziyaretgah olarak kullanılmıştır. Yürüme çağında gelen çocuklar Helva Babanın mezarı başına getirilip etrafında dolaştırılır ve dua edildikten sonra çocuğun annesi tarafından orada bulunan kadın ve çocuklara helva dağıtılırdı. Bu gelenek yakın geçmişe kadar sürmüş ancak Helva Baba’ya ait türbenin yıkılması ile ortadan kalkmıştır.
Pehlivan Mustafa Ağa Vakfına ait olan 331,00 m2 yüzölçümlü cami arsası ise 1958 yılında Vakıflar Müdürlüğünce bedeli hayır işlerinde kullanılması kaydıyla Belediyeye satılmıştır. Sonraki yıllarda Belediyece satılarak özel mülke konu edilmiştir.
Tellakzade Camii
Dere Mahallesi Camii Akalar Mahallesi, Namazgah Caddesi, Camii Şerif Sokak üzerindeki yapının 16. Yüzyılda Bağdadi Hatun Vakfı tarafından yaptırıldığı tahmin edilmektedir. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı esnasında, kentin Ruslar tarafından işgali sürecinde, Rus askerleri tarafından karargah olarak kullanılmış, işgal sonunda Rus askerler tarafından yıkılan yapının geriye yalnız minaresi kalmış, minarede Balkan Savaşları sırasında yıkılmıştır.1939 Yılında yapılan kadastro çalışmaları sonucunda, 153 ada, 25 parsel numarası ve cami arsası vasfı ile Bağdadi Kız Vakfı adına tescil edilen taşınmaz 1959 yılında Vakıflar Müdürlüğü tarafından satılmıştır. Şu an üzerinde konut bulunmaktadır.
Akalar Mahallesi, Namazgah Caddesi üzerinde, Boş Dar Sokak ile Kadı Çeşme Sokağın kesiştiği notada bulunan yapı, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı esnasında, Ruslar tarafından yıkılmıştır. Adını bölgede oturan kalaycılardan alan caminin hemen yanında bulunan, kare planlı taş malzeme kullanılarak inşa edilen Kalaycı Çeşmesi olarak bilenen çeşme ise, yakın zamana kadar ayakta iken günümüze ulaşamamıştır.1939 Yılında yapılan kadastro çalışmaları sonucunda, 154 ada, 4 parsel numarası, çeşme vasfı ile Kırklareli Belediyesi adına tescil edilen taşınmaz, şuan da yol olarak kullanılmaktadır.
Osman Ağa Camii
Doğu Mahallesi, Tırnova Caddesi, Türbe Sokağın sonunda, Mektep Arka Sokak ile kesiştiği notada bulunan yapı, bulunduğu mahalleye de ismini veren Hacı Zekeriya isimli bir zat tarafından yaptırılmıştır. Sonralarında harap olan bu yapı Osman Ağa isimli bir zat tarafından tamir ve ihya ettirilmiştir. Balkan Savaşları esnasında Bulgarlar tarafından yıktırılmış olan Camide Cuma akşamları Rufailerin ayin yaptıkları bilinmektedir.1939 Yılında yapılan kadastro çalışmaları sonucunda, 172 ada, 1 parsel numarası, cami arsası vasfı ile Osman Ağa Vakfı adına tescil edilen taşınmaz, 1959 yılında Vakıflar Müdürlüğü tarafından satılmıştır.Şu an üzerinde konut bulunmaktadır.
Hatice Hatun Camii (Kule Camii)
Kocahıdır Mahallesi, Kule Cami Sokak ile Paşa Çeşme Sokağın kesiştiği noktada bulunan yapı, H.1370 yılında Hatice Hatun isimli bir zat tarafından yaptırılmıştır. Bugün Kocahıdır Mahallesi olarak bilinen mahallenin geçmişteki ve tapu kayıtların geçen adı da (Hatice Hatun Mahallesi) buradan gelmektedir.Hatice Hatun Caminin yakınlarında hiçbir izi kalmayan bir kulenin mevcudiyetinden camiye Kule Camii de denilmekte olup, cami ve minaresi Balkan Savaşları esnasında Bulgarlar tarafından yıkılmıştır.1941 Yılında yapılan kadastro çalışmaları sonucunda, 194 ada, 8 parsel numarası, cami arsası ve mezarlık vasfı ile Hatice Hatun Vakfı adına tescil edilen taşınmaz, Vakıflar Müdürlüğü tarafından satılmıştır. Şu an üzerinde konut bulunmaktadır.
Yanık Kışla Camii
Doğu Mahallesinde Yanık Kışla olarak tabir edilen askeri alan içerisinde bulunan tek katlı, kırma çatılı, dikdörtgen planlı caminin tek şerefeli minaresinin en üst noktası olan külaha geçiş kısmında saçak kullanılmıştır. Caminin Balkan Savaşları esnasında Bulgar askerleri tarafından yıkıldığı tahmin edilmektedir.
DİĞER CAMİ VE MESCİTLER
Ziya Gökalp İlkokulu yanında bulunan Karaumur Mescidi, Cumhuriyet Caddesi, Karakaşbey Sokak girişinde bulunan Mehmet Ağa Mescidi ve Debbağhane Mescidi maalesef günümüze ulaşmamış bir tarih yok olup gitmiştir.
KAYNAKÇA
Ahmet Hamdi Bey, “Türkiye'nin Sıhhi-i İçtimai Coğrafyası Kırkkilise (Kırklareli) Vilayeti” Kırklareli Belediyesi, “Aydın Cidan”, 2019.
Ali Rıza Dursunkaya, Kırklareli Vilayetini Tarih Coğrafya Kültür ve Eski Eserleri Yönünden Tetkik, Kırklareli 1948, c. 1.
Ali Rıza Dursunkaya, Kırklareli Vilayetini Tarih Coğrafya Kültür ve Eski Eserleri Yönünden Tetkik, Kırklareli 1947, c.2.
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri
Edirne, Salnamesi, 1319.
Hrant D. Andreasyan, “Ermeni Seyyahı Polonyalı Simeon'un Seyahatnamesi 1608-1619”, Türkiyat Mecmuası, c. 10, İstanbul 1953.
Hüseyin Mevsim, “Bogdan Filovun Balkan Savaşları Günlüğü, Timaş Yayınları, İstanbul 2014
Kırklareli İl Yıllığı, Kırklareli 1967.
Mehmet Zıllıoğlu Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, İstanbul 1978.
Mesut Ayar, Kırklareli (Kırkkilise) Mekteb-i İdadisi, Kırklareli 2010.
Oya Esin Kaymaz, Kırklareli Şehri, (İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Beşeri ve İktisadi Coğrafya Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1995.
P.L İnciciyan-H.D. Andreasyan, Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası, İstanbul 1974.
Ramazan Özey “19. Asırda Edirne Vilayetinin Coğrafyası”
Sema Sandalcı, “Kırklareli İlinin Adları ve Anlamları Üzerine İnceleme”, Yıldız Dağları ve Yakın Çevresi Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul 2006,
T.B.M.M., Kırkkilise İsminin Kırklareli’ne Tahvili Hakkında Kanun.
82 Sayılı Resmi Gazete.
Nuriye DERESOY’tarafından verilen bilgi.
http.digitalgallery.nypl.org
http://karpodaimon.blogspot.com/2011/ 05/blog-post_536.html,
